જાણો બજેટ સાથે જોડાયેલી મોટી વાતો, પ્રથમ બજેટ રજૂ કરવાનો સમય સાંજે 5 વાગ્યાનો હતો. જો કે, તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ 1999માં બજેટ રજૂ કરવા માટે 11 વાગ્યાનો સમય પસંદ કર્યો હતો.
લોકસભા સચિવાલય પાસે ઉપલબ્ધ ડેટા દર્શાવે છે કે એવા કિસ્સાઓ બન્યા છે કે જ્યારે વડાપ્રધાન અને નાણા પ્રધાને સામાન્ય બજેટ રજૂ કર્યું હોય.
કેન્દ્રીય નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ મંગળવારે સંસદમાં તેમનું સાતમું બજેટ રજૂ કરવા જઈ રહ્યા છે, સૌથી કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવાનો રેકોર્ડ બનાવશે અને ભૂતપૂર્વ નાણામંત્રી મોરારજી દેસાઈનો છ બજેટ રજૂ રરવાનો રેકોર્ડ તોડશે. સીતારામણ જુલાઈ 2019 થી નાણા મંત્રાલયનો હવાલો સંભાળી રહ્યા છે. તે દેશની પ્રથમ પૂર્ણકાલીન મહિલા નાણામંત્રી છે. તેમણે પહેલેથી જ સંપૂર્ણ પણ છ બજેટ રજૂ કર્યા છે અને 1 ફેબ્રુઆરી, 2024 તેણીએ પ્રથમ વચગાળાનું બજેટ રજૂ કર્યું હતું. વચગાળાનું બજેટ 2024 રજૂ કર્યા પછી, તેમણે મનમોહન સિંહ, અરુણ જેટલી, પી ચિદમ્બરમ અને યશવંત સિન્હા જેવા તેમના પુરોગામીનો રેકોર્ડ તોડી નાખ્યો, જેમણે સતત છ સંપૂર્ણ બજેટ રજૂ કર્યા હતા.
સૌથી વધુ બજેટનો ખિતાબ મોરારજીના નામ હતું
સૌથી વધુ વખત બજેટ રજૂ કરવાનો રેકોર્ડ ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન મોરારજી દેસાઈના નામે હતું. તેમણે 1959 અને 1964 વચ્ચે પાંચ વાર્ષિક બજેટ અને એક વચગાળાનું બજેટ રજૂ કર્યું. તેમની પાસે કુલ 10 બજેટ રજૂ કરવાની દુર્લભ સિદ્ધિ પણ છે, જે ભારતના અન્ય કોઈપણ નાણામંત્રી દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલી સંખ્યા કરતાં વધુ હતી.
મોરારજી દેસાઈ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અને ઈન્દિરા ગાંધી સમયમાં નાણામંત્રી હતા અને બાદમાં 1977માં ભારતના વડાપ્રધાન બન્યા હતા.
સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ વચગાળાનું બજેટ
સ્વતંત્ર ભારતનું પહેલું બજેટ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ તત્કાલિન નાણામંત્રી આરકે આરકે સન્મુખમ ચેટ્ટીએ રૂ. 197.1 કરોડનું રજૂ કર્યું હતું અને પાછલા નાણાકીય વર્ષમાં તે વધીને ₹47.65 લાખ કરોડ થયું હતું. ભારતની આઝાદી પછી તરત જ સાડા સાત વર્ષ માટે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં ખાદ્યપદાર્થોની અછત, વધેલી આયાત અને આકાશને આંબી ગયેલી ફુગાવા સહિત દેશની આર્થિક મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.
અંગ્રેજોના સમયમાં ભારતનું પ્રથમ બજેટ
ભારતનું પ્રથમ વચગાળાનું બજેટ 1860માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની સાથે કામ કરનાર સ્કોટિશ અર્થશાસ્ત્રી જેમ્સ વિલ્સન દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. જો કે, હવે રજૂ થયેલું બજેટ પીસી મહાલનોબિસ જેવા વિખ્યાત અર્થશાસ્ત્રીઓના યોગદાનથી નોંધપાત્ર ફેરફારોનું પરિણામ છે. અગાઉ વચગાળાના બજેટમાં કોઈ મોટી જાહેરાત કરવામાં આવી ન હતી.
પ્રથમ બજેટનો સમય 5 વગ્યાનો હતો
પ્રથમ બજેટ રજૂ કરવાનો સમય સાંજના 5 વાગ્યાનો હતો. જો કે, તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ 1999માં બજેટ રજૂ કરવા માટે 11 વાગ્યાનો સમય પસંદ કર્યો હતો, જે આજ સુધી ચાલતો આવે છે. લોકસભા સચિવાલય પાસે ઉપલબ્ધ ડેટામાં દર્શાવે છે કે એવા કિસ્સાઓ બન્યા છે કે જ્યારે વડાપ્રધાન અને નાણામંત્રી સામાન્ય બજેટ રજૂ કર્યું હોય. “ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુએ, વડાપ્રધાન તરીકે કામ કરતી વખતે અને અસ્થાયી રૂપે નાણાંકીય પોર્ટફોલિયો સંભાળતા નાણાકીય વર્ષ 1958-59 માટેનું બજેટ રજૂ કર્યું હતું,” લોકસભાના દસ્તાવેજમાં જણાવાયું હતું કે, નાણામંત્રી મોરારજી દેસાઈના રાજીનામા પછી વડાપ્રધાન તરીકે કાર્ય કરી રહેલા ઈન્દિરા ગાંધીએ નાણાકીય વર્ષ 1969-70 માટે બજેટ પેશ કર્યું હતું.
2019માં પીયૂષ ગોયલે બજેટ રજૂ કર્યુ હતું
2019 માં, “તત્કાલીન નાણામંત્રી અરુણ જેટલીની ખરાબ તબિયતને કારણે, તે વર્ષનું બજેટ તેમના સહયોગી મંત્રી પીયૂષ ગોયલે રજૂ કર્યું હતું.
રેલ્વે બજેટ 2017માં સામાન્ય બજેટમાં મર્જ કર્યું
રેલ્વે એકમાત્ર એવું મંત્રાલય હતું કે જેનું પોતાનું અલગ બજેટ હતું, પરંતુ 2017માં તેને પણ સામાન્ય બજેટમાં ભેગુ (મર્જ) કરી દેવામાં આવ્યું હતું. લોકસભામાં બજેટ રજૂ થયા પછી, નાણામંત્રી રાજ્યસભામાં બજેટ દસ્તાવેજો પણ રજૂ કરે છે – તેમ છતાં ઉપલા ગૃહ પાસે બજેટને મંજૂર અથવા નકારવાનો કોઈ અધિકારક્ષેત્ર નથી.
બજેટની ચર્ચા પછી મંત્રાલય-વિશિષ્ટ ફાળવણી અથવા અનુદાન માટેની માંગણીઓ પર ચર્ચા કરવામાં આવે છે. અનુદાન માટેની માંગણીઓ પર ચર્ચાના અંતે, આવી તમામ માંગણીઓને એકસાથે લેવામાં આવે છે અને ગિલોટીન નામની પ્રક્રિયામાંથી પસાર થાય છે. અગાઉ જણાવ્યા મુજબ, રાજ્યસભાને બજેટમાં ફેરફાર કરવાની કે નકારી કાઢવાની સત્તા નથી. ઉપલા ગૃહમાં બજેટ પર ચર્ચા પછી, ગૃહ બજેટને લોકસભામાં મોકલે છે.
સૌથી લાંબુ બજેટ ભાષણ
ભારતના ઈતિહાસમાં સમયગાળાની દ્રષ્ટિએ સૌથી લાંબુ બજેટ ભાષણ રજૂ કરવાનો ખિતાબ નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારામનના નામે છે. 2020માં તેમનું બજેટ ભાષણ બે કલાક 42 મિનિટનું હતું. તે વર્ષે 1 ફેબ્રુઆરી 2020 ના રોજ તેમનું ભાષણ સવારે 11 વાગ્યે શરૂ થયું અને 1:40 વાગ્યા સુધી ચાલુ રહ્યું.
પ્રથમ વખત કેન્દ્રીય બજેટ હિન્દીમાં છપાયું
1955 સુધી કેન્દ્રીય બજેટ માત્ર અંગ્રેજીમાં જ પ્રકાશિત થતું હતું. જો કે, 1955-56 પછી, વાર્ષિક નાણાકીય દસ્તાવેજ અંગ્રેજી અને હિન્દી બંનેમાં છાપવાનું શરૂ થયું. આ પરંપરા તત્કાલિન નાણામંત્રી સીડી દેશમુખે શરૂ કરી હતી.
